تعریف غریب القرآن

غریب القرآن

«غریب القرآن» یا «دانش واژگان دشوار فهم»

در لغت

✅ غریب: مشکل، بیگانه، شگفت‌انگیز و عجیب به نظر رسیدن.

در اصطلاح

✅ واژه‏شناسى و پیدا کردن لغات مشکل و غامض قرآن مجید.

✅ دانشی که به بررسی و معنایابی واژه‏های دیریاب، پیچیده، پنهان، ناشناخته و فراموش شده از آیات می‏پردازد.

✅ لغات و اصطلاحاتی است از قرآن که به مرور زمان فهم آنها دشوار گردیده و به تفسیر و توضیح احتیاج پیدا کرده است.

اولین نگاشته در این باره

نخستین کسانى که دست به تألیف کتب «غرائب القرآن» زدند، از دانشمندان شیعه بودند؛ ازجمله ایشان مى‏توان، أبان بن تغلب (141 ه.)، فرّاء (207 ه.) ابو عبیده (210) و ابو عثمان مازنى (248 ه.) را نام برد.

  غریب القرآن‏ زید بن على بن الحسین (علیهم السّلام) (مستشهد 122 ه. ق).

غریب القرآن ابن عباس

جایگاه آن‏ غریب القرآن

1⃣ تبیین و توضیح و برداشتن ابهامات و پیچیدگی لغت‏ فراموش شده و پنهان و هموار ساختن راه دشوار در فهم واژگان‏ آیات و نزدیک شدن به مراد گوینده آنها.

2⃣ شناسایی معانی نوظهور از معانی کهن الفاظ به خصوص‏ معانی به کار رفته در عصر نزول آیات که به دلیل تحول معنایی در ساختار لغات و زبان عرب با گذشت زمان به وجود آمده است.

3⃣ توجه دانشمندان مسلمان از گذشته دور تا به امروز و آفرینش آثاری برجسته که حکایت از اهمیت و نقش به سزای این‏ دانش در فهم درست و درک صحیح از واژگان آیات دارد.

تالیفات

✅ «غریب القرآن» به روایت عطاء بن ابى ریاح و نیز روایت على بن ابى طلحه، (م 143). ترجمه و تعلیقه محمد ابراهیم سلیم‏.

✅ «ریشه‏یابى واژه‏ها در قرآن»، محمد جعفر اسلامى، تهران 1403

✅ «تحقیق در کلماتى از قرآن»، عبد العلى بازرگان 1401 ه. ق‏

✅ «المفردات فى غریب القرآن»، تألیف راغب اصفهانى، (متوفى 502)

✅ «الموضح فى معانى القرآن» ابوالحسن شعرانی

✅  «تراجم الالفاظ و اللغات القرآنیه» تألیف کمال الدین محمود

✅ فخرالدین طریحی: «غریب القرآن»، «کشف غوامض القرآن»، «مجمع البحرین و مطلع النیریّن»

✅ قاسم بن حسن آل محى الدین، «البیان و التّبیان»، (منظومة فى شرح غریب القرآن) و «البیان فى شرح غریب القرآن» (3جلد)

✅ «قاموس قرآن» (در 6 جلد) سید علی اکبر قرشی

✅  «تبیین اللغات لتبیان الآیات» یا «فرهنگ و لغات قرآن» (2 جلد) دکتر محمد قریب

✅  «غریب القرآن» سجستانی

✅ «الدّر النظیم فى لغات القرآن الکریم» شیخ عبّاس (م 1359 ه)

✅ «مفردات القرآن فى مجمع البیان» الیاس کلانتری

✅ «دایرة الفرائد در فرهنگ قرآن»، (در 5 جلد) دکتر محمد باقر محقق

استدلال به شعر در غریب القرآن

✅ ابن عبّاس می گوید: شعر دیوان عرب است؛ پس هرگاه لفظى از قرآنى که خداوند آن را به زبان عرب نازل فرموده بر ما مخفى بود به دیوان عرب رجوع نموده و شناخت آن را جستجو مى‏کنیم.

♦️ مثال:

✅ (روزی) ابن عبّاس گفت: از هر چه در نظر دارید بپرسید، پس نافع گفت: خبر ده مرا از فرموده خداى تعالى: (عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ)، ابن عباس جواب داد: عزون: حلقه‏هاى کم از مردم مى‏باشد، پرسید: آیا عرب این را مى‏شناسد؟ گفت: آرى؛ مگر گفتار عبید بن الأبرص را نشنیده‏اى که مى‏گوید:

        فجاءوا یهرعون الیه حتّى ***  یکونوا حول منبره عزینا

  یعنى: پس سراسیمه به سوى او آمدند تا اینکه پیرامون منبرش جمع گردند.

✅ پرسید: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ) جواب داد:

وسیله حاجت است، گفت: آیا عرب این را مى‏شناسد؟ گفت: آرى آیا نشنیده‏اى که عنتره گوید:

      إنّ الرّجال لهم الیک وسیلة   ***   إن یاخذوک تکحّلى و تخضّبى

یعنى: براستى که مردان را به تو حاجتى هست (اى زن)، اگر تو را بگیرند سرمه و خضاب کن.

✅ گفت: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً): جواب داد: شرعة:

دین، و منهاج: راه است، پرسید: آیا عرب این را مى‏شناسد؟ گفت: بله، مگر نشنیده‏اى که ابو سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب مى‏گوید:

 لقد نطق المأمون بالصّدق و الهدى***  و بیّن للاسلام دینا و منهاجا

  یعنى: بدرستى که أمین شناخته شده به راستى و هدایت سخن گفت، و براى اسلام دین و روشى بیان داشت.

✅ گفت: خبر ده مرا از فرموده خداوند: (إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ)، جواب داد: ینع:

رسیدن و پخته شدن، گفت: آیا عرب این را مى‏شناسد؟ گفت: آرى، مگر سروده شاعر را نشنیده‏اى که:

 اذا ما مشت وسط النّساء تأوّدت*** کما اهتزّ غصن ناعم النّبت یانع

  یعنى: هرگاه میان زنان راه مى‏رود کج مى‏گردد، همچنانکه شاخه نرم گیاه رسیده حرکت مى‏کند.

✅ پرسید: خبرم ده از فرموده خداى تعالى: (وَ رِیشاً)، جواب داد: ریش مال و ثروت است، گفت: آیا عرب این را مى‏شناسد؟ پاسخ گفت: آرى، نشنیده‏اى که شاعر گوید:

فرشنى بخیر طالما قد بریتنى*** و خیر الموالى من یریش و لا یبرى

یعنى: پس مرا به نیکى ثروتى ده که بسیار مرا محروم ساختى، و بهترین اربابها آن است که مالى مى‏دهد و دور نمى‏سازد.

نمونه هایی از غریب القرآن

✳️ ابن ابى حاتم از ابن عباس نقل می کند، که وی درباره این آیات گفته:

✅ (سوره *یس*) (یا حَسْرَةً): اى واى.(الْمَشْحُونِ): پر.(مِنَ الْأَجْداثِ): از قبرها. (فاکِهُونَ): شادمان هستند.

✅ (الحجرات)(لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ): بر خلاف قرآن و سنّت چیزى مگوئید.(وَ لا تَجَسَّسُوا): جاسوسى آن است که کسى در پى زشتیهاى مؤمنان باشد.

✅ (الانسان) (أَمْشاجٍ): رنگارنگ. (عَبُوساً): تنگ. (قَمْطَرِیراً): طولانى.

✅ (النّبأ) (سِراجاً وَهَّاجاً): چراغ درخشنده. (مِنَ الْمُعْصِراتِ): از أبر(ثَجَّاجاً):ریزان.(أَلْفافاً): جمع شده. (مَفازاً): تفریحگاه. (یَقُومُ الرُّوحُ): یکى از فرشتگان بزرگ خلقت. (وَ قالَ صَواباً): و بگوید: لا اله الا اللّه.

✅ (عبس) (وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ): چهره‏هایى در آن روز درخشنده‏اند.

✅ (التکویر) (کُوِّرَتْ): تاریک شده.

✅ (الاعلى) (غُثاءً): خشک. (أَحْوى‏): سیاه. (مَنْ تَزَکَّى): کسى که خود را پاکیزه کند از شرک. (وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ): توحید خداوند را بجاى آورد. (فَصَلَّى): نمازهاى پنجگانه را بجاى آورد.

✅ (الغاشیة) (الْغاشِیَةِ)، و (الطّامّة)، و (الصّاخّة)، و (الحاقّة)، و (القارعة) از نامهاى روز قیامتند. (مِنْ ضَرِیعٍ): درخت تیغ دار. (وَ نَمارِقُ): وسایل استراحت و آسایش. (بِمُصَیْطِرٍ): جبّار؛ ستمگر.

✅ (الفجر) (لَبِالْمِرْصادِ): مى‏شنود و مى‏بیند. (جَمًّا): شدید. (وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرى‏): چگونه است براى او یاد آمدن.

✅ (الشمس)(طَحاها): تقسیم کرد. (فُجُورَها وَ تَقْواها): خیر و شر را بیان کرد. (وَ لا یَخافُ عُقْباها): از أحدى عاقبت أمرى را نترسد.

✅ (الضحى)(سَجى‏): رفت. (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى‏): پروردگارت تو را ترک نکرده و مبغوض نداشته.

✅ (الشّرح) (فَانْصَبْ): به دعا مشغول شو.

✅ (قریش) (إِیلافِهِمْ): لزوم آنها.

✅ (الکوثر)(شانِئَکَ): دشمن تو.

✅ (الاخلاص)(الصَّمَدُ): آقایى که در سیادتش به کمال رسیده است.

مواردی از کتب دیگر

✅ قسط

 وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ قسط بمعناى بهره‏کشى از دیگران و از مصادیق ظلم است‏.

✅ الوسواس الخناس: ابلیس

✅ الجنّة: جنّ.

✅ الفلق: صبح

✅ غاسق: شب، وقتی که همه جا را فرا می گیرد. و گفته شده که غاسق همان ماه است، هنگامه که در کسوف قرار گرفته و سیاه شود.

لینک های این مطلب

https://t.me/quranied/255

https://t.me/quranied/262